Twee weken Italië in mei, wie wordt daar nou niet vrolijk van. En ondanks dat we deze keer geen specifieke bierige evenementen hadden ingepland (spijt! lees verder!) is er altijd wel wat te beleven op biergebied in dit land. Daarom een kort rondje Italië, oftewel un breve giro d’Italia.
Milaan
Het bekendste bier uit Milaan is dat van Lambrate. Twee bars kent deze brouwerij uit de gelijknamige wijk: de originele op de Via Adelchi, en de nieuwere op de Via Camillo Golgi. Bij de laatste kun je ook eten, vanaf 20:00 uur. Tot die tijd kun je je tegoed doen aan misschien wel de beste Italiaanse uitvinding ooit: het aperitivo buffet. Bestel een drankje en je krijgt toegang tot een ruime keuze uit pasta’s, kaas, frittata, gegrilde groenten, chips en andere borrel-vriendelijke etenswaren. Mompel nou niet meteen “gierige Hollander” want de Italianen zelf verlaten het buffet met de hoogst opgetaste plastic bordjes, en niet eenmalig. Dat we er vooral studenten aantroffen zal daar ook aan hebben bijgedragen. De enorme kakofonie aan geluid in zo’n bar is erg, ehm, Italiaans.
Lambrate Via Camillo Golghi, Milaan
We dronken er onder andere een American Magut, een “west coast pilsner” volgens Lambrate. Een heerlijke, fris gehopte en gebalanceerde pils die het buffetvoer van extra glans voorzag. Bijzonder was het dat Derek Walsh me er op attendeerde dat er die dagen een Italiaans bierfestival werd gehouden dat geheel gewijd is aan “pils di qualità”: de Pils Pride! Maar dan bij Birrificio Italiano (van de Tipopils), even onder Como. Niet in de buurt dus. Die hadden we even niet in de smiezen toen we de reis planden… Het klinkt als iets om de volgende keer rekening mee te houden.
Baladin bar, Milaan
Verder bezochten we eerder op de dag Baladin Milano (waar we een week later de foto’s van het bezoek van Teo op Instagram zagen) voor een fijn glas Super Bitter en een Brune van de handpomp. De locatie is bescheiden qua omvang en vlakbij de Eataly gelegen.
LambicZoon, Milaan
’s Avonds brachten we nog een bezoek aan LambicZoon. Aldaar speciale aandacht voor, het zal u niet verbazen, de betere zure bieren. De locatie is officieel ingewijd door Cantillon’s Jean van Roy, getuige zijn tekst “Lambic Zoon, The right zone!” en zwierige handtekening op de muur. Er stond nota bene zelfs een fles Watergeus van Toon van den Broek in de koelkast.
Bologna
Denk overigens niet dat Nederlands bier nou zo heel veel voorstelt in het buitenland. Of je nu in een hippe craft beer bar in de VS bent, of in de Eataly in Italië: Nederlands bier moet je er met een lantaarntje zoeken. La Trappe kom je in het algemeen nog het vaakst tegen. Dankzij de collab met Brewdog vonden we in de Brewdog bar in Bologna warempel de Neverland van Oedipus.
Italiaans bier is daar overigens nog moeilijker te vinden. Niet zo gek, want als Brewdog bar is het natuurlijk niet per se je missie om lokaal bier te schenken; je wilt iets exotischer bieden aan je clientèle.
Brewdog bar, Bologna
De bardame deed haar werk goed en nam alle tijd om ons diverse IPA’s te laten proeven. Misschien omdat we de eerste en voorlopig enige gasten waren op dat moment; een bar bezoeken doe je aan het begin van de avond en derhalve gaan de bars betrekkelijk laat open in Italië. Half zes is nog aan de vroege kant. Vertrouw ook niet op de tijden die je op Google e.d. aantreft, want dit is Italië waar alles wat minder strak georganiseerd is dan we wellicht gewend zijn.
Il Punto, Bologna
Ranzani13, Bologna
Eerder waren we om de hoek bij Il Punto geweest. Puike bierbar, met de bitter “Meridiano 0” van Del Forte van de handpomp en diverse andere Italiaanse versnaperingen. Met recht Bologna’s #1 bar op Ratebeer. De Molen en Oedipus doen hier ook een duit in het zakje. Eten deden we ’s middags in de Mercato di Mezzo (met bier van Baladin) en ‘s avonds bij Ranzani13. Intense pizza’s met dito bieren. De sour La Mummia van Montegioco bijvoorbeeld. Afpilsen deden we met een Tipopils van Birrificio Italiano.
Le Marche
Onze agriturismo in Montalto delle Marche werd gerund door een familie die ook een boerderij bestiert en zelf wijn, olijfolie en allerlei soorten fruit produceert. En even verderop in de familie is er zelfs een oom die, jawel, bier maakt. Onder de naam Fra’Cocci worden behalve een blond, wit en ‘doppio malto’ (bier van meer dan 14,5° Plato; hier een “wheat wine style”) ook bieren gemaakt met canapa (hennep) en vino cotto (letterlijk “gekookte wijn”).
Azienda agricola Spaccapaniccia Guido, Montalto delle Marche
Eerst maar even die hennep. Cannabis dus. In Italië is dit kennelijk een vrij normaal gewas om te verbouwen. In Milaan dronk ik al een Canapale van Agricola 80 (“hmm, apart kruidig smaakje” – wisten wij veel op dat moment), we zagen vrolijke plantjes te koop staan op een tuinevenement in Bologna en kwamen andere bieren en energiedrank met canapa tegen. Desgevraagd vertelde Fabio, de gastheer van de agriturismo, dat men hier de mannelijke variant verbouwt “to produce something else”. Voor de drugs heb je de vrouwelijke plantjes nodig. (Meer over hennep en cannabis op www.cbdolie.org).
Azienda agricola Spaccapaniccia Guido, Montalto delle Marche
Van het verhaal van de vino cotto werd ik wat enthousiaster. Het is een specialiteit uit Le Marche. Het sap van de geoogste druiven wordt urenlang gekookt en gereduceerd, waarna het in een houten ton gaat en daar een paar jaar mag fermenteren. Dat gebeurt op natuurlijke wijze en lijkt in die zin dus wel op de manier waarop lambiek wordt gemaakt. Het resultaat is een bruine, zoetzurige wijn van zo’n 10% alcohol, waar je prima je cantuccini in kan dopen. En de oom van Fabio verwerkt het dus in zijn bier dat hij Giove (“Jupiter”) noemt. Bij Jove!
Min of meer in de buurt troffen we ook brouwerijen Mukkeller (Porto Sant’Elpidio) en MC77 (Serrapetrona) aan. Beide hebben een “slak” waardering in de Guida alle birre d’Italia 2019, een soort van Slow Food-Oscar onder de Italiaanse bieren (lees hier meer).
Mukkeller, Porto Sant’Elpidio
I Santi, Porto Sant’Elpidio
De naam Mukkeller is geen tikfout: de bijnaam van de brouwer is Muk, hij heeft een voorliefde voor Duitse stijlen en maakt derhalve graag Keller-bier. Zodoende. Voor zover bekend heeft Mikkel Borg Bergsjø nog niet aan de telefoon gehangen. Mukkeller’s stamkroeg is I Santi, ook in Porto Sant’Elpidio. We drinken er natuurlijk een Mukkeller (Scikkeria, American Kölsch), en ook bier van Foglie d’Erba (Babel, pale ale) en La Fucina (Liberi tutti, IPA). Achter de naam van “Export Porter, Kees” op het krijtbord staat (SWE). We leggen uit dat Kees toch echt uit Nederland komt, maar de barman laat zich niet makkelijk overtuigen.
MC77, Serrapetrona
In Caccamo, iets onder Serrapetrona, wippen we even aan bij MC77 dat vlakbij de SS77 ligt (SS betekent “Strada Statale”). MC77 is de brouwerij van Cecilia Scisciani en Matteo Pomposini. Cecilia staat ons te woord. Tot nu toe is alles bovengistend wat ze maken, maar er wordt wel geëxperimenteerd met ondergistend bier. Ze verontschuldigt zich voor haar Engels (niet nodig joh) en het feit dat ze wat vermoeid is omdat ze de avond ervoor op een festival in de buurt zijn geweest. Potvolblomme, weer een festival gemist… het Rock Hop Fest in Potenza Picena. Beter ons huiswerk doen de volgende keer.
Cecilia stelt ons nog gerust dat EurHop! eigenlijk hét Italiaanse bierfestival is om te bezoeken, in oktober in Rome. Sinds 1996, toen Teo Musso aan zijn brouwavonturen begon, heeft Italië gaandeweg kennis gemaakt met bier en de afgelopen tien jaar is het aantal brouwerijen in Italië ontploft, aldus Cecilia.
Umbrië
Op doorreis van Le Marche naar Toscane maakten we een lunchstop in Assisi. Heilige grond: hier kwam de bekende Franciscus van Assisi vandaan, stichter van de gelijknamige kloosterorde. Prediker van armoede, vrede, naastenliefde en die voor dieren en natuur in het algemeen. Werelddierendag valt niet voor niets op 4 oktober, zijn feestdag.
In de enoteca annex osteria Hostaria Terra Chiama vond ik bier uit de abdij van Norcia. “Prodotta dai monaci” staat er op de flessen Birra Nursia. Gemaakt door monniken dus, en wel “presso la casa natale di San Benedetto”, bij het geboortehuis van St. Benedictus. Het komt sinds 2012 van de St. Benedetto abdij in Norcia, zo’n 80 kilometer ten zuidoosten van Assisi, die sinds 2000 weer door monniken wordt bewoond.
Er werd me verteld dat het bier voorheen vrij goed verkrijgbaar was, maar dat dat over is sinds de dramatische aardbeving van 2016. De brouwerij raakte niet beschadigd, maar de deuren werden wel gesloten. Of er nu alweer bier wordt gemaakt, werd me niet duidelijk. Wel dat het bier nu alleen nog ter plaatse te koop is, tussen de ruïnes, op zaterdagochtend. (We hebben de gevolgen van die aardbevingen ook kunnen zien in Le Marche, bijvoorbeeld in Foce dat aan de andere kant van het nationale park Monti Sibillini ligt). De orde zal mettertijd haar intrek nemen in een nieuw klooster buiten de stad; de verwoestingen zijn te groot geweest.
Birra Nursia
De ‘Bionda’ is een fijne kruidige blonde, met tripel aspiraties. De bruine ‘Extra’ ging, samen met nog een fles Bionda, mee naar huis. Meer informatie over de abdij en haar bier vond ik hier en natuurlijk op de site van Birra Nursia zelf.
Loop in Italië gerust een enoteca (wijnwinkel) binnen als je op zoekt bent naar een bijzonder bier. Tien tegen een dat je er ook lokaal bier tegenkomt. Italianen zijn niet eenkennig; ze zijn in smaak geïnteresseerd, of dat nu wijn of bier is. In supermarkten is de biervariatie overigens ook steeds vanzelfsprekender aan het worden. Naast lokaal spul vind je daar ook wat de Peroni’s en Moretti’s op dit vlak te bieden hebben. En natuurlijk is een Eataly ook een prima winkel voor Italiaans bier.
Toscane
Hoe vaak je ergens ook komt, er is altijd ruimte om wat nieuws te ontdekken. Gebruik Google, Ratebeer of de Birre d’Italia 2019 gids, maar ook deze keer lukte het weer nieuwe bierbronnen aan te boren. Zo kochten we in een micro-supermarktje in Suvereto bieren van Birra de’Neri uit het nabijgelegen Monterotondo Marittimo en bezochten we even buiten Suvereto de wondere fantasiewereld van La Tana dell’Elfo. Elven en trollen maken hier behalve bier (waaronder een bock) ook bijzondere ciders en likeuren.
La Tana dell’Elfo, Suvereto
Een poging tot bezoek aan brouwerij In Bocca al Luppolo in Follonica liep uit op een dicht hek. Ook dat kan natuurlijk. (Voetnoot: het Italiaanse “in bocca al lupo” betekent letterlijk “in de mond van de wolf” en figuurlijk “veel succes”. En “luppolo” betekent natuurlijk hop in het Italiaans. Ziehier de woordspeling).
In Lucca bezochten we het Palazzo Pfanner. Door een artikel op ciaotutti.nl werd ik op het spoor gezet van de biergeschiedenis van dit palazzo. In de 19e eeuw begon een Oostenrijkse brouwer hier op verzoek van de hertog van Lucca een brouwerij, en werd gaandeweg eigenaar van het palazzo. De brouwerij inclusief biergarten bleef tot 1929 bestaan; nu is er slechts een ruïne over. Van het palazzo zelf kun je de tuin en een verdieping bezoeken.
Palazzo Pfanner, Lucca
Hedendaags bier vinden we bij bar De Cervesia in de Via Michele Rossi. Met deze bar, en de bijbehorende winkel in de Via Fillungo, hebben we een soort haat-liefde verhouding. Ik dronk er ooit mijn eerste Italiaanse ‘craft’ bier, een Brewfist Green Petrol, maar elke keer als we in Lucca zijn is of de winkel dicht, of de bar, of allebei. Openingstijden zijn volkomen onduidelijk. Er is altijd wat.
En ook nu weer. De winkel, die er van binnen anders uitziet dan zoals we hem kenden, en er eigenlijk nogal leeg uitziet, is en blijft dicht. Hoe laat het ook wordt. Uiteindelijk belanden we in de bar en vragen naar de openingstijden. “Morgen gaat ie open”, is het antwoord. “We hebben wat aan de winkel verbouwd, en we zijn er net mee klaar. Maar je kunt hier ook bier kopen hoor!” Da’s mooi, want we waren eigenlijk op zoek naar bier van Toptà. Net gestart, en veelbelovend bezig. We lopen mee naar de koelruimte, maar hoe er ook gezocht wordt, geen Toptà. Opperdepop. Goed, we nemen dan maar een Del Forte Colle Sud en een Vetra Donza. Gevolgd door een Bibibir Vedo Doppio en een LoverBeer BeerBrugna. We hebben dorst.
De Cervesia, Lucca
Maar wacht eens even, Toptà is hier toch niet ver vandaan? Is ie soms open? Dan rijden we er wel even heen. De barman blijkt een vriend van de brouwer te zijn en belt hem op. Je mag éénmaal raden. Inderdaad: vandaag, dinsdag, is zijn vrije dag. Morgen is Toptà weer open. En trouwens, hij is op dit moment onderweg naar Lucca om een biertje in de bar van zijn maat te komen drinken. Hij heeft niet toevallig wat bier van zichzelf achterin liggen, nee. Enfin. Toptà blijkt ook een pub te hebben, middenin het bruisende centrum van Montecarlo, en die is zaterdag al om 11 uur ’s ochtends (!) open. Als we een beetje uitslapen en langzaam inpakken voordat we naar huis rijden kunnen we nog een flesje of wat scoren onderweg. En als we nu wat willen drinken, kunnen we terecht in de pizzeria Santa Maria, hier om de hoek. Dank voor de tip! Maar we wisten wel beter natuurlijk. Van grote afstand zagen we het briefje al op de deur hangen. Chiuso. A domani!
Drago Bria’o, Castagneto Carducci
Enoteca Il Borgo en Casa dell’Orzo, Castagneto Carducci
Bier drinken deden we verder natuurlijk weer bij Enoteca Il Borgo (de bieren van Piccolo Birrificio Italiano worden volgens een eeuwenoud Etruskisch ritueel ingeschonken; misschien geldt dat ook wel voor de frisdranken van Baladin die aldaar verkrijgbaar zijn), Casa dell’Orzo (eigen bier en ander bier, o.a. Del Forte) en Drago Bria’o (minirestaurant, eten wat de pot schaft, met eigen bier) in Castagneto Carducci, en Enoteca di Centro (waar de bieren – van Opificio – met dezelfde egards worden behandeld als de wijnen) in Bolgheri.
Oja, we hadden natuurlijk ook nog naar het festival in Viareggio gekund (en even bij Francesco van Birrificio Del Forte in Pietrasanta op bezoek gaan). Als een Italiaanse wegwijzer die bij voorkeur ná de afslag de juiste richting aangeeft, kwamen we dit festival ook pas tegen nadat het al geweest was. Martin Bril zei het al: je mist meer dan je ziet.
Tips voor de optimale Italiaanse bierbeleving:
- Bars gaan later open, zo rond half zes, zes uur. ’s Middags zijn veel winkels gesloten. Kijk er niet van op als de feitelijke tijden afwijken van wat je op Google, Ratebeer, Facebook etc. tegenkomt. Check dus goed of het wel open is als je ergens speciaal voor naar toe gaat.
- Hou er rekening mee dat je mensen tegenkomt die geen woord Engels spreken. Handig dus om in ieder geval een paar woorden Italiaans in je bagage mee te nemen.
- Ratebeer of Untappd gaan je meestal niet veel verder helpen als je wilt weten hoe de bieren scoren. Er zijn niet veel ratings voor lokaal Italiaans bier.
- Kijk in enotecas en osterias vooral wat er aan bier te vinden is tussen de vele flessen wijn, en vraag er naar.
- Koop de gids “Guida alle birre d’Italia 2019” (Slow Food Editore, 2018) of een recentere editie. Je vindt ‘m o.a. bij elke Eataly. Maar staar je er niet blind op want niet alles staat er in.